SOLUK

Bir sonbahar günüydü

Geride kaldı hayat

Bir kaldırım taşına sırtını yaslayınca

Soluverdi ardında...

Esra Özer Duru, Ankara, 11 Ekim 2024

CAMİSİZ KADINLAR, KADINSIZ CAMİLER

Hayırlı Cumalar!

Camiye her gittiğimizde yeni bir anımız oluyor ne yazık ki! Hepimizin en rahat hissetmesi gereken yerde, kadınların rahat edememesi ve bu yönde anılar biriktirmesi üzücü! Halbuki erkekler camide oldukça rahatlar, orası birçok mekân gibi onların mekânı. Camilerde var olmaya, camiyi hayatının içine almaya çalışan kadınlarsa sürekli olumsuz karşılaşmalar yaşıyor ve neredeyse tamamen geri çekilmiş durumda. Bu konuyu mutlaka çözmeliyiz[1] çünkü camilerin günlük hayatımızdaki yeri gittikçe azalıyor, cami cemaatinin yaş ortalaması artıyor ve cinsiyet profili de büyük oranda erkeklerden oluşuyor.

Annemle her hafta Cuma namazına gitmeye çalışıyoruz. Her Cuma ayrı bir camiye gitmek mümkün olmuyor ama kendi mahallemizin camisinde bile her hafta bir anı yapabiliyoruz. Mesela yaz boyu 40 derecenin üstünde sıcakta, camları açılmayan, kliması çalışmayan, yarısının erkeklere paravanla tahsis edildiği bir kadınlar kısmında Cuma namazlarımızı eda etmeye çalıştık. Başlarda farklı katlarda olmamıza rağmen bizimle aynı hizada namaz kılmamak için bize geri çekilmemizi söyleyen erkekler; şimdi paravanla ayrılmış da olsa aynı safta namaza duruyorlar. Alt kat bile dolmazken kadınlar kısmının yarısı neden erkeklere tahsis edildi anlamak zor.    

Sorun sosyolojik

Kısa bir internet taramasında dahi kadınların, camilerdeki varlıklarını kabul ettirebilmek ve rahat hissedebilmek yolunda mücadele verdiğini görüyoruz. Covid salgınından önce İstanbul’da Kadınlar Camide isimli bir hareket başlatıldı. Kadınlar sosyal medyadan, her hafta belli bir camide Cuma namazına katılmak için sözleşip hem namazlarını kılıyor hem de o caminin kadınlar kısmı ya da o camide kadınlara yönelik muamele ile ilgili tespitler yapıyorlardı. Araya salgın girince hareket sekteye uğradı. KADEM de bir süre önce başlattığı “Camiler Hepimizin” projesi kapsamında 17 camide, camilerin fiziksel şartlarını, erişilebilirliğini ve etkinlik alanlarındaki durumları tespit ettiği bir saha çalışması yaptı. Sonuç çalıştayında[2], kadınların camilerde yaşadığı fiziksel sorunlar, fırsat eşitliğini ihlal eden uygulamalar, kadınları ve çocukları camiden uzaklaştıran zihinsel kodlar başta olmak üzere pek çok sorun ve çözüm önerileri tartışıldı, bunların kaynağının dini değil sosyolojik temelli olduğuna dikkat çekildi. 

Kadınların camilere gelmeyişinin en önemli sebebi, yıllardır inşa edilen toplumsal yargılar. Anlaşılan, bu yargıları içselleştiren kadınlar, zaman içerisinde camilere gelmeyi denemekten vazgeçmiş, ibadetlerini evde yapmayı tercih eder hale gelmiş. Geçen Kurban Bayramında Gazze’de savaş şartlarında Gazzeli kadınların erkeklerle birlikte bayram namazı kıldığı görüntüler düştü önümüze. Buna bakıldığında ülkemizde kadınların öğrenilmiş bir çaresizlik durumu olduğu, camide istenmeyişlerinden deyim yerindeyse zamanla bazı “yan kazançlar” elde ettiği akla geliyor. Ezan okunmadan işi gücü bırakıp namaza hazırlanmak ve en yakın camiye gitmek, kadınlara yüklenen günlük sorumluluklar açısından kolay organize edilebilecek bir durum değil. Dahası o hafta Cuma vaktinde erkek cemaatin artması nedeniyle kadınlar kısmının erkeklere tahsis edilme ihtimali de durumu pek parlak kılmıyor. Halbuki Gazze örneğinde ya da hac ve umrede gördüğümüz kadarıyla kadınlar vakit namazlarına iştirak ediyor ve bu durumdan mutlu oluyorlar.

Cuma namazının kadınlara farz olup olmadığı, kadınların namazı evde kılmalarının cemaatle namaz kılmalarından daha efdal olduğu gibi tartışmalar bu yazının zaten kapsamı dışında. Çünkü muhtelif kaynaklarda herkes kendi düşüncesine mesnet teşkil edebilecek yorumu bulabiliyor. Diğer yandan bazıları kadınların haklarını talep ettikleri her alanda bir mevzi kaybetme hüznü yaşıyor. Yani bu konuda değişim sağlayabilmek ancak yeni bir zihniyet inşa edebilmekle mümkün. O nedenle camide bulunmak, ibadet etmek isteyen kadınlarla ilgili durumu tespit etmek beklenen sonuç açısından daha verimli olabilir.

Kadınlar camilerde neden rahat değil?

Camilerde kadınlara ayrılan alanlar genellikle fiziksel açıdan yeterli değil. Hatta bazı camilere kadınların yeri olduğunu varsayarak gitmek riskli. Çünkü erkek cemaatin sayısında artış olursa önce de söylediğimiz gibi kadınlar kısmı erkeklere tahsis edilebilir yani kadınların elinden gidebilir. Bu durumda namazınızı tuhaf gecekondumsu bölümlerde kılmak zorunda kalırsınız. Kadınlar kısmı; caminin tamamen dışında alet edevat koymak için inşa edilmiş küçük bir odaysa ya da caminin içinde ama mahzen gibi alt kattaysa genellikle havasız, ışıksız, küçük, kokulu, çok soğuk ya da çok sıcak. Üst kattaysa erişimi zor veya zorlaştırılmış olabilir. Kadınlar kısmına gitmek için erkek cemaatin arasından geçerken dahi işaretçi amcalar geçişinize sabredemeyebilir.  

Camiye sürekli giden nüfusun yaş ortalaması maalesef oldukça yüksek. Bu insanların bir kısmı namaza ayakta başlayıp oturarak devam ediyor. Dolayısıyla merdiven çıkmakta zorlanıyorlar. Ancak kadınlar kısmının üst katta olduğu pek çok camide asansör bulunmuyor. Buna ek olarak kadınlar kısmında namazı oturarak kılmak için tabure de bırakılmıyor çünkü tabureler erkeklere daha çok lazım oluyor(!).  

Kadın abdesthaneleri hem temizlik hem de erişim bakımından oldukça sıkıntılı. Kadınların çoğunun camiye abdestli gelmesi ve abdestinin sıkışmaması için dua ediyor olması kuvvetle muhtemel. Ezan okunacağında en yakın camide abdest alıp cemaate katılmak imkânsıza yakın bir durum. Hele çocuklarla camiye gelmek en akıldışı işler listesinde üst sıralarda.

Kadınların camilerde yaşadıkları zorlukları çözebilecekleri halde bazı imam ve müezzinlerin gereken adımları atmaması başka bir üzücü durum. Camilerin birincil sorumlusu onlar ve isterlerse cemaati yönlendirebilecekleri gibi birtakım teknik sorunları ortadan kaldırabilirler. Camilerde çocuk ve kadınların daha çok bulunması ve daha fazla zaman geçirmesi onlara temizlik, güvenlik ve düzen bakımından birçok ek sorumluluk getirebilir, bu da onları çözümün parçası olmaktan alıkoyuyor olabilir.

Aslında Ankara’daki Ahmet Hamdi Akseki Camii gibi yeni ve büyük camilerde sayılan sorunlarla neredeyse hiç karşılaşılmıyor. Bu da yetkililerin çözümleri bildiğini ve gerekli adımların atılması halinde sorunların çözülebileceğini gösteriyor. Belki de ilk olarak kadınlara konulan bazı kısıtlamaların “bir hak mahrumiyeti olarak değil, onların iyiliği için” olduğu takdiminden vazgeçilmesi gerekiyor. Çünkü ibadetini camide yapmak ya da camide zaman geçirmek isteyen bir kadını bundan alıkoymanın iyi niyetlerle izahı mümkün görünmüyor. Kadınların camilerde yaşadığı sıkıntıların genel durum olmaktan çıkarılıp istisna kılınması zorunluluk arz ediyor. Sadece Cuma namazlarında değil, vakit ve bayram namazlarında da kadınların camideki varlığına alışılması, herkesin birbirine uygun, birbirinin varlığının bilincinde ve varlığına saygılı davranmayı öğrenmesi icap ediyor. Bunun çözümü de akıl vermekten değil, kadınlara camilerde erkek cemaatin sahip olduğu şartları sağlayabilmekten geçiyor.

---

[1] Konunun önemine binaen yazılmış daha eski bir yazı için: https://www.hertaraf.com/koseyazisi-esra-duru-huzur-u-ilahi-de-ayricalikli-kullar-kimler-2832

[2] https://kadem.org.tr/camiler-hepimizin-projesinin-calistayi/ Son erişim tarihi: 26.09.2024.

https://www.hertaraf.com/koseyazisi-esra-duru-camisiz-kadinlar-kadinsiz-camiler-4319 

Esra Özer Duru, Ankara, 26 Eylül 2024.

EL YAZISINDAKİ E

I-

Epeydir banyonun sert zemininde yatıyordu. Bedeni el yazısındaki E harfi gibi tuhaf bir şekil almıştı. Başı biraz geriye yaslı, yüzü yukarı dönük duruyor, bedeniyle bacakları tuhaf birer kavis yapıyordu. Yüksekten düşmüş olmalıydı. Ne kadar zamandır burada yattığını kestirmesi mümkün değildi. Bedeninin uyuşukluğuna ve hareketsizliğine bakılırsa birkaç saatten daha uzun süredir burada olmalıydı. Hiç acı duymuyor ama hiçbir yerini hareket ettiremiyordu. Sırtıyla bacaklarının aynı eksende durmadığı hissi içini bulandırdı. Acaba omurgası hasar görmüş, felç falan mı olmuştu? Ellerini, ayaklarını, en azından parmaklarını hareket ettirmeye çalıştı. Bana mısın demediler? Hiçbirinde en ufak hareket yoktu.

Yukarıdan bakıldığında yattığı yer, -nedense- bir suç mahalli izlenimi uyandırıyor olmalıydı. Çünkü başkaları gibi sıradan bir şekilde düşemez, düştüğü yer sıradan bir manzara arz edemezdi. Düşerken -tabi düştüyse, bir yerlere çarpmış olabilir miydi? Neden düşmüştü? Gözü falan kararmış, hareket etmeye çalışırken ayağı bir yere takılmış, tökezlemiş miydi? Belki biri arkasından başına vurmuş ya da onu itmişti. Gerçi neden biri böyle bir şey yapsındı bilmiyordu. Böyle bir hareket ancak düşmanlıkla açıklanabilirdi. Düşmanı var mıydı ki acaba? Herkesin düşmanı olabilirdi de arkadan yaklaşıp başına vuracak, onu bir yerden itecek daha önemlisi ölümünü isteyecek kadar kimin düşmanlığını çekmiş olabilirdi üstüne?

Hayatında düşmanlar kazanmamak için elinden geleni yapmış, kimsenin etlisine sütlüsüne karışmamaya gayret etmişti. Dost neyse de düşman; kazanmayı isteyeceği en son şeydi. İşine gücüne bakar, yanlışa yanlış, doğruya doğru demezdi. Kimsenin tepkisini çekmemek için bugüne kadar neredeyse hiçbir konuda fikrini açık etmemiş, hele inandıklarını savunması gerekecek ortamlarda bir kelime dahi ettiğini duyan olmamıştı. Kavga çıkmasın diye tuttuğu takımı bile söylemez, futbol muhabbeti açıldığında sessizce dinlerdi. Biraz üstüne gelen olsa insanların hayatı kendilerine ne kadar zorlaştırdıklarından dem vurup boş vermenin önemini anlatırdı. Kimseye yer vermesi gerekmesin diye otobüste en arkaya yürür, minibüste uyuyor numarası yapardı. Sırf şoförlerle, yolcularla tartışmaya girmemek, önünde duran insanlardan izin istemeyip muhatap olmamak için kendi durağında inemediği bile olurdu. Öğrenciyken yüz alması gereken kâğıtlara verilen düşük notlara bile kibrinden itiraz etmemişti. Değerinin kendiliğinden anlaşılmasını bekliyordu. Böyle tuhaf biriydi işte. Varlığı, yokluğu; yeryüzü ve insanlık alemi için hiçbir fark teşkil etmese de kendini pek değerli bulurdu. Bir şeyi düzeltmek için zahmete girmek, terlemek, üzülmek, konuşmak, dilekçe falan yazmak onun işi değildi. Kendini hiçbir şeyle üzemez, yoramaz, incitemezdi. İkram gelecekse, varoluşuyla hak ettiği için gelivermeliydi. Ha yine kimse onu aksaklıklardan şikâyet etmekten alıkoyamazdı. Her şey başkalarının suçuydu, neden düzeltmek için bir şey yapmıyorlardı? Tabi bu kadar kamufle olmanın, hiçbir şekilde rengini belli etmemenin yan etkisi yalnızlık olmuştu. Halbuki kendisine benzeyenler vardı, en azından onların dostluğunu kazanacağını sanmıştı, öyle olmadı.  

Yattığı yerde yüzüne banyo kapısının altından gelen hafif esinti vuruyordu. Canlılığını korumasını bu esinti sağlıyordu. Bedenindeki tek hayat emaresi belli belirsiz nefes alıp verişiydi. Hani o nefes almıyor da nefes ona geliyordu sanki, tıpkı hayattaki duruşunun gerektirdiği gibi. Bu sefer işler kötü, durum, hayat memat meselesiydi. Başının tuhaf, geriye yaslı duruşunun sebebi içgüdüsel olarak hava akımını yakalama ihtiyacı olabilirdi. Birinin gelmesini ve kendisini fark etmesini beklemekten başka çare yoktu. Biri mutlaka gelirdi. Burada böylece ölmesine izin vermezlerdi, veremezlerdi. Bugüne kadar kimse için “orada” olmamıştı ama şimdi birinin gelip kendisini kurtarmasını umuyordu.

II-

Banyoya dişlerini fırçalamak için girdi. Fırçasına macundan bir miktar sıkarken aklında dünya kadar mesele vardı. Bu macun ne kadar sürülüyordu fırçaya? Mercimek kadar mı, nohut kadar mı? Tam iki dakika mı? Dipten uca mı, sağdan sola mı? Neyse neydi? Fırçayı ağzına soktu ve dişlerini fırçalamaya başladı. Ferah köpük ağzına yayılmaya başlayınca süre meselesi yeniden geldi aklına. İki dakika bazen çok kısaydı da diş fırçalarken uzun geliyordu nedense? Yukarıdan aşağı, içten dışa, dıştan içe, sağdan sola, soldan sağa, aşağıdan yukarı… Bu havluları değiştirmek lazım. Tuvalet kâğıdının yedeğini getirmek gerek. Şu kremlerin son kullanma tarihlerine bakılsa keşke. Bu diş fırçasını yenileme zamanı gelmiş midir? Onlar fırça tüketimini arttırmak için firmaların uydurduğu şeyler… Midir? Klozetin dibi yine kireç bağlamış onu bir ovmak lazım. Bu eskiyen fırçayla… Yok artık! Bas çamaşır suyunu! Bak nasıl temizleniyor! Ama çamaşır suyu herkese, her şeye zarar. Ne yazıyordu çamaşır suyunun üstünde? Sucul canlılar için ölümcül olabilirmiş? Sucul canlı nedir? Hepimiz sudan yaratılmamış mıydık? Öyleyse bu çamaşır suyu sucullar için ölümcül de karacıllar için ölümcül değil mi? Sucullar ölüyorsa karacıllar nasıl sağ kalır ki? Birileri ölürken birileri “sağ” kalabilir mi? Kalsa ona sağ denebilir mi? Karacıl canlılar karada mı yaşar? Kara ne zaman görünür? Kara görünmezse sudakiler ne yapar? Daha ne kadar yüzebilirler? Yorulmazlar mı, pes etmek istemezler mi? Sudakilere bir el uzatmayan bundan sonra kendine ne der? Nasıl nefes alır, adını ne koyar?

Ağzının içi köpüklü tükürük dolmuştu. Tükürüklü macun sıvısı dudağının kenarından akmaya başlayınca midesi bulandı. Öğürerek lavaboya tükürdü. Tükürüğü kanlıydı. Fırçayı ağzında birkaç kere daha gezdirdi, iki dakika dolmuştur herhalde diye düşünerek suya tutup yerine koydu. Ağzını çalkalayıp lavaboya birkaç kez daha tükürdü. Ellerini, değiştirmeye karar verdiği havluyla kurularken yerde temizlikten kalmış tuhaf şekilli bir toz iplikçiği fark etti. Ne garip! Tozun şekli el yazısıyla yazılmış E harfini hatırlatıyordu. Eğilirken bazı insanların hayattaki duruşunun bu iplikçiğe benzediğini düşündü. Böyleleri mesela sadece sucul canlıları değil, hiçbir canlıyı önemsemezdi. Hayatta hiçbir şeyi düzeltmek için bir çabaya girmez, her türlü ayrıcalığı, ikramı doğal olarak hak ettiklerini düşünürlerdi. Eğilip nemli parmaklarıyla aldı onu ve klozete bıraktı. Havlular birkaç gün daha idare ederdi ama tuvalet kâğıdını yedeklese iyi olurdu. Banyodan çıkıp ışığı kapattı. 

https://hertaraf.com/koseyazisi-esra-duru-el-yazisindaki-e-4311

Esra Özer Duru, Ankara, 4 Eylül 2024.

SEVGİLİ AYŞENUR MÜSAADEN OLURSA…

İsrail, yıllardır Filistin’i, Gazze’yi ölümle soldurmaya çalışıyor. Neredeyse bir yılını dolduran bugüne kadarkilerin en ağır Gazze’yi yok etme harekâtı; kadın, erkek, çocuk, genç, yaşlı demeden bütün çiçekleri eziyor, solduruyor. Her gün onlarca ölüme şahit oluyoruz. Aileler, insanlar parçalanıyor; çocuklar annesiz babasız, anne babalar çocuksuz kalıyor. Gazze’de en az bir uzvunu kaybeden yüzlerce insan var. Sadece insanlar değil; mahalleler, sokaklar, hayvanlar, doğa da İsrail’in merhametsiz, kuralsız, insanlıktan uzak bombardımanlarıyla can veriyor. Camiler, kiliseler, hastaneler, okullar, yardım kuruluşları, zeytin bahçeleri… hepsi soluyor. Ama Gazze ve Filistin, kadim Filistin topraklarına defnettiği her bir evladıyla dünyayı diriltiyor. İşte Ayşenur Ezgi de o evlatlardan biri. Dünyanın dirilişinin bedeli bu kadar ağır olmasaydı keşke…

Ayşenur Ezgi Eygi, daha küçükken ailesiyle birlikte ABD’ye yerleşti. Şimdilerde birçok insanın düşlediği “Amerikan rüyası” ebeveyni tarafından sağlandı ona. Seçkin bir üniversiteden mezun oldu, çift anadal yaptı. Yaşadığı hayat itibarıyla İsrail kurşununa hedef olması çok düşük ihtimaldi. Hani mezuniyet törenlerinde diplomasını almaya Filistin bayrağıyla, kefiyeyle çıktığı için alkışladığımız gençler var ya Ayşenur onlardan biriydi. Daha 26 yaşındaydı, hayatının baharındaydı.

Birçok insanın kaybetmekten korktuğu imkânları kenara itti ve seçimini insanlıktan yana yaptı. Vatandaşlığına sahip olduğu ABD’nin baş sponsorluğunda İsrail’in bugüne kadar gelmiş geçmiş bütün zalimleri geride bırakan zulümlerini protesto etmek için Filistin’e gelerek tamamen sivil bir eylemde bulundu. Rachel Corrie gibi Uluslararası Dayanışma Hareketi’nin (ISM) mensubuydu. Rachel, bundan tam 21 yıl önce İsrail buldozeri tarafından ezilerek katledilirken Ayşenur’u oturduğu zeytin ağacının altında, başına nişan alan bir İsrail keskin nişancısı öldürdü. Keskin nişancı mutluluktan yerinde zıpladı. Son 21 yılında İsrail’in zalimliğinden hiçbir şey kaybetmemesini kutladı. Corrie’nin ailesi, ABD’de ve İsrail’de açtıkları davaları kaybetti çünkü “Corrie tehlikeden kaçınabilirdi”. Ayşenur da Rachel gibi kalbinin sesini dinlemiş Filistin’e gitmişti. İstese o da ölümden kaçınabilirdi. Halbuki Filistin’de ölümden kaçınılabilir ama kaçılamaz! Ayağında pembe patenleri olan çocuklar bile vurulurken… Filistin’de yaşamanın tabiatı böyle. Ayşenur’un ölümünü farklı kılan, “beyazlar”ın yüksek standartlarında yaşarken insanlık onuru daha fazla ayaklar altına alınmasın diye yaptığı seçim! 

Sevgili Ayşenur, sen bizim Doğu’ya dair kaybetmeye başladığımız inancımızı tazeliyorsun. Sen insanlığımızın oraya buraya sapa sapa ama eninde sonunda menzile doğru ilerleyen yolculuğunun sembolüsün. Sen insanın, içine doğarak değil, seçerek de doğruyu bulabileceğinin en güzel göstergesisin. Sen insanın içindeki “doğu”nun o batıda da yetişse eninde sonunda açığa çıktığının ve güneşi doğurmaya muktedir olduğunun ispatısın. Sen, başka başka mıknatıslar yüzünden doğusunu batısını şaşıran kalplerin doğruyu gösteren sağlam pusulasısın. Eğer iznin olursa arkandan hiç olmazsa bir gıyabi cenaze namazı kılalım. Sen kalbindeki doğudan güneşi doğurarak Rabbine giderken biz senin bu kutlu yolculuğuna yüreklerimizden mahcup bir dua bırakalım.

https://hertaraf.com/koseyazisi-esra-duru-sevgili-aysenur-musaaden-olursa-4302

Esra Özer Duru, Ankara, 11 Eylül 2024. 

SADECE DİKKATİMİZİ Mİ ÇALIYORLAR?

Dikkatini genellikle istediği gibi, istediği kadar, istediği noktaya yoğunlaştırabilen bir kuşağın çocukları olarak son yıllarda bir panik hissediyoruz. Dikkatimiz toplanmıyor, çabuk dağılıyor, okuduğumuz metni anlayamıyor, yaptığımız işi gerektiği sürede tamamlayamıyoruz. Bunun bir sorun olduğunu fark eden ve üstüne düşünen bizden başka insanlar var, dikkatimizi gerektiği gibi odaklayabilmemiz için uygulamalar tasarlıyor, tavsiyeler veriyorlar. İşte Yazar Johann Hari’nin Çalınan Dikkat kitabı da bu endişelerle kaleme alınmış. Hari, kitap boyunca dikkat sorunlarımız üzerine düşünüyor, araştırmalar, görüşmeler yapıyor. Dikkatimizin dağılmasındaki unsurları önemli önemsiz demeden tek tek inceliyor.

Yazar, kitabın daha başında sorunun ortaya yeni çıkmadığını, Orta Çağda keşişlerin benzer sıkıntılardan muzdarip olduğunu ama şu an insanlığın 1930’lardan beri karşılaştığı en büyük dikkat krizini yaşadığını anlatıyor. Hari, dikkatimizin odaklanmaması ile ilgili kendimizi suçlama eğilimimize işaret ediyor. Bu suçluluk, bizim asıl sebepleri gözden kaçırmamıza ve çözüm noktasından uzaklaşmamıza neden olduğu için “Doğru teşhis, tedavinin yarısıdır” fikri uyarınca asıl sorumluları da araştırıyor.

Hari, dikkatimize zarar verici unsurların birçoğunun kökenini sosyal medya uygulamalarının özelliklerinde ve bunların yol açtığı kısır döngülerde buluyor. Bunları; hızlanma, yorum/beğeni alma ihtiyacı, sayfaların/içeriklerin sürekli kaydırılarak yenilenmesi (sonsuz kaydırma), doğru ya da yanlış daimi bir bilgi akışının olması, içeriklerin sürekli değişmesi nedeniyle kaçırma endişesi, zihnimizin akış halinin engellenmesi, fiziksel ve zihinsel bitkinliğin artışı, sorunun kökenini göremeyip bireysel davranış değişikliğiyle çözebileceğini sanma, stresi tetikleyen bir teyakkuz hali, beslenme düzeninin bozulması, kirliliğin artması, DEHB’nin (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) artışı ve buna karşı alınan tedbirler, çocuklarımızı maruz bıraktığımız fiziksel ve psikolojik kapatılma olarak özetleyebiliriz.

Dikkat yoğunlaştırma sürelerinin ne kadar düştüğünü anlayabilmek için, öğrencilerin 65 saniyede bir meşgul oldukları şeyi bırakıp başka şeylere geçtiğini, ofiste çalışanların, tek bir işle ortalama üç dakika meşgul olabildiğini bilmek bir fikir verebilir. Üstelik bir işe odaklanmışken dikkatiniz başka bir yere kaydığında yeniden aynı odaklanma yoğunluğuna ulaşmak 23 dakika sürüyor. Bilgisayar üreticilerinin icat ettikleri “çoklu görev” de az zamanda çok iş yapmamıza değil kapasitemizi düzgün kullanamamamıza hizmet ediyor. İki görev arasında gidip gelirken en az 20 dakika kaybediyoruz. Normalde hiç yapmayacağımız hatalar yapıyoruz. Beynimizin serbest gezinirken kendiliğinden kurduğu bağlantılar, bulduğu yeni fikirler kayboluveriyor. Aynı anda iki iş yapalım derken neyi, nereye, koyduğumuzu ya da nasıl yaptığımızı hatırlamadığımızı fark ediyoruz. Çünkü beynin meşgul tutulması anı oluşumunu engelliyor, hafıza daralıyor. Uzun metinler, kitaplar okuyabilme yeteneğimiz azalıyor. En basiti satır takip etme alışkanlığımızı kaybediyor, gözlerimizi ekrandaki metnin üzerinde oradan oraya gezdiriyor, metne göz atıyoruz. Bu durum da okuduğumuzu anlama oranımızı da düşürüyor.

Gidişattan kim mutlu?

Hari’nin bulduğu veriler, odaklanamayan insanların, karar alma geriliminden kaçınmak için kendilerinin düşünmesini, karar almasını gerektirmeyen çözümlere yöneldiğini, bunun da otoriterleşme eğilimini arttırdığını gösteriyor. Yazar, “wired” kelimesinin İngilizcede hem “manik, aşırı bir zihin durumu içinde olmak” hem de “çevrimiçi olmak” anlamlarına geldiğine dikkat çekiyor. Aynı kelime Türkçede “kablolu” anlamı da taşıyor. Son yıllarda bazı hayatların prize bağlı geçtiğini düşününce durum daha çarpıcı bir hal alıyor.

Birçoğumuz iletişimlerimizin yüzeyselliğinden, eski vefalı arkadaşlıkların, zevk aldığımız derin sohbetlerin azaldığından şikâyet ediyoruz. Hari, bunun sebebini de içinde bulunduğumuz dikkat depreminde buluyor. Bu depremin en önemli ve kötü sonucu olarak derinliği kaybediyoruz. İnsan ilişkilerinde, hayata bakış açımızda incelikler, derinlikler yok oluyor çünkü bunların hiçbirine vakit ve dikkat kalmıyor. Sosyal medyanın ödül mekanizmaları gerçek hayattan çok daha hızlı çalıştığı ve popülerliği arttırdığı için insanlar iletişimlerini oraya yönlendiriyor. Hayatın akışını kabullenmeyi, ona saygı göstermeyi unutuyoruz. Orada zaman geçirdikten sonra içimiz büyük bir sıkıntı, muğlak bir hüsran duygusuyla kaplanıyor, küçülüyor yüzeyselleşiyoruz.

Ekranların ışığı vücudumuzun biyolojik ritmini bozuyor, her an bir iş geleceği beklentisi rahat bir uyku uyumamızı engelliyor. Yazarın deyimiyle telefonlarımıza “bebek” muamelesi yapıyor, gece boyunca rutin aralıklarla onları kontrol ediyoruz. Bedenimiz ve beynimiz hem fiziksel hem de psikolojik olarak dinlenme/yenilenme moduna bir türlü geçemiyor. Uyumamanın sonu yine aynı kapıya çıkıyor. Dikkat dağınıklığı, gerginlik, sürekli yapacak bir işi varmış gibi hissetmenin huzursuzluğu. Hiçbirimiz işlerimizi tamamlayıp başarıya/sonuca ulaşmanın huzurunu yaşayamıyor, hissedemiyoruz. Sürekli uyanık olmamız hem bize iş paslayan amirlerin hem de şirketlerin işine geliyor. “Kapitalizm daha az uyumamızı istiyor çünkü uykuda olduğumuzda para harcamıyor yani hiçbir şey tüketmiyoruz. Sağlıklı ölçüde uyku uyumaya geri dönmemiz ‘ekonomik sistem için bir deprem etkisi yaratır’. Uykusuzluğumuzun dikkat becerisinde yarattığı arızalar ikincil bir zarar sadece: Ticaretin bedeli. Bu noktanın ne kadar önemli olduğunu bu kitabı yazmayı bitirirken anladım ancak” diyor Hari.

Gözetim Kapitalizmi ya da Algoritma

Bu durumların genel sonucu olarak huysuzluk, obezite, konsantrasyon sorunları, DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu), uyku bozuklukları, kafein bağımlılığı ortaya çıkıyor. Merak etmeyin Meta şirketler, “imdadınıza” koşuyor. Sizi takip eden, ne istediğinizi ya da nelerden şikâyetçi olduğunuzu bulup size uygun ürünleri öneren sistemler geliştiriyor. Yazarın görüştüğü uzmanlardan biri bu takibi şöyle ürkütücü bir örnekle izah ediyor: “Facebook, Google vb. sunucularının içinde bizi temsil eden ufak ‘vudu bebekleri’ olduğunu hayal edin. İlk başta bize pek benzemiyorlar. Genel bir insan tipi daha ziyade. Sonra tıklama izlerimizi (üstüne tıkladığımız her şeyi), kestiğimiz ayak tırnaklarını, dökülen saç tellerimizi (aradığımız her şeyi, çevrimiçi hayatımızın en ufak ayrıntılarını) topluyorlar. Anlamlı olduğunu düşünmediğimiz onca meta-veriyi bir araya getiriyorlar ve bebek bize gitgide daha çok benziyor. Sonra örneğin Youtube’a girdiğimizde bebeği uyandırıp yüz binlerce video deniyorlar üstünde, hangisinin etkili olduğuna, hangisinde kollarının kıpırdadığına bakıyorlar ve sonra bunu bize sunuyorlar.”

Bebeğinizi oluştururken daha önce de söylediğimiz gibi algoritma sizi ödül/ceza sistemiyle deyim yerindeyse terbiye ediyor, evcilleştiriyor. Yazara göre; gerçek dünyada ödül ve cezaların hemen gelmemesi nedeniyle var olmak zaten zorken sanal dünyanın ödüllendirme sistemi yüzünden daha da zorlaşıyor. Çünkü insanlar onaylanmaya duydukları açlık nedeniyle sanal alemde kalmayı ve her paylaşıma yorum yapmayı ya da almayı daha çok istiyor. Algoritmalar sizi neyin harekete geçirdiğini, nelere bakmayı sevdiğinizi, nelere kızdığınızı yani size özgü tetikleyicileri öğreniyorlar. Bunun neticesi olarak bir şeye kızdığınızda daha dikkatsiz, daha az anlayışlı olacağınızı keşfetmiş durumdalar. Seçimlere yön verip marjinal milliyetçi akımları öne çıkararak destekliyorlar. Öfkeleneceğiniz paylaşımları daha çok göstererek kendinizi öfkeyle çevrelenmiş hissetmenizi ve avunmak için daha çok sosyal medyada kalmanızı sağlıyorlar. Ayrıca negatif paylaşımların dolaşımının arttırılması nedeniyle sadece bireyleri değil toplumu da ateşe veriyorlar.

Harcanan en önemli potansiyel: Gençlik

Bütün bunların en değerli kurbanı gençlik oluyor. Kolayca DEHB tanısı konan çocuklar ve gençler, birtakım ilaçların bağımlısı oluyor. Bu bozukluk nedeniyle gerçekten acı çeken insanlar görünmez hale geliyor. Hayattan yalıtılan, sokakta oynayamayan, arkadaş edinemeyen çocuk ve gençlerde bu bozukluğun belirtileri görülüyor. Çocukluk büyük ölçüde kapalı kapılar ardında yaşanıyor; çocuklar serbestçe oyun oynama, keşifler yapma imkânını bulamıyor. Dikkatin hayati biçimleri olan ikna, müzakere, tahammül, sabır, hoşgörü, hüsranla baş etme gibi yeteneklerini geliştiremiyorlar. Oyunun sağladığı canlılığı, neşeyi tadamıyor, kendilerini yeterli görmüyor; büyüklerinin rehberliği olmadan bir şey yapabileceklerine inanmıyorlar. Eğitim sistemlerindeki çıkmazlar da onların bu durumunu körüklüyor. Saatlerce hareket etmeden kapalı bir mekânda ilgi alanlarının çoğu zaman dışında dersler dinlemek onları bir şey öğrenmekten alıkoyuyor. Öğrenmedeki mutluluğu tadamayan, istediği bir hedef belirleyemeyen çok sayıda genç kendisini ifade etmek için başka alanlar arıyor. Gerçek dünyada hüsrana uğradıkça sanal alemlerde yalandan kaleler inşa ediyorlar; öfkeli, saygısız bir o kadar da kırılgan ve dayanıksız hale geliyorlar.

Çözüm Önerileri

Hari, bu bölümde hem kişisel hem de toplumsal olarak bazı çözüm önerileri sıralıyor. Öncelikle istilacı teknolojilerin devletler tarafından denetlenmesi ama bunun sansüre dönüşmemesi için bazı teklifleri var. Ona göre gözetim kapitalizmini doğrudan yasaklayabilir, bu tip şirketlerin çevrimiçi hareketlerimizi takip etmesini, kişisel verilerimize ulaşabilmesini engelleyebiliriz. Bunu sansüre dönüşmeden mesela abonelik modeli ya da bu şirketlerin hükümetten bağımsız kamu mülkiyetindeki şirketlere (BBC örneğindeki gibi) dönüştürülmesi formülüyle yapabiliriz. Bu öneriler oldukça zor, kapsamlı ve şirketlerin, devletlerin işine gelmeyecek öneriler. Üstelik geçtiğimiz birkaç yılda meta şirketlerinin Türkiye’de temsilcilik açmayarak hem yasal hem de mali birtakım yükümlülüklerden kaçmaya çalıştığını gördük. Gelişmiş ülkelerde bazı konular için denetim mekanizmaları üzerinde uzlaşılsa da (çocuk pornosu vs) kendi belirledikleri prensipleri bile istedikleri gibi eğip büktüklerini biliyoruz. Gazze örneğinde, Gazze’de yaşanan soykırımı dünyanın dikkatine sunmaya çalışan birçok hesap sansürlendi, milyonlarca takipçisi olmasına rağmen kapatıldı. Şirketler, yarattıkları sanal dünyalarda demokrasiyi, sansürü bildikleri gibi uyguluyorlar.

Sosyal medya uygulamalarının bildirim sayısına sınır getirilmesi, öneri seçeneğinin kapatılması, sonsuz kaydırmanın kapatılması, kullanıcının sayfanın sonuna geldiğini fark edip devam etmek ya da etmemek arasında bilinçli bir seçim yapabilmesini sağlayacak kısa da olsa bir karar alma süreci gerektirecek bir ayar yapılması da yine meta şirketleri yapmak zorunda bırakabileceğimiz düzenlemeler. İş dünyasına düşen çözümler de var ki bunlar hiçbir işyerinin işine gelmeyecek öneriler. Evden çalışmanın arttırılması, çalışana belli bir saatten sonra bağlantıyı koparma hakkı tanınması gibi.

En önemli ve dönüştürücü çözüm; çocuklara ve eğitime yaklaşımın, eğitim yöntemlerinin değiştirilmesi. Çocuklarımızı sokakta oyun oynamaya teşvik etmek ve bunu kolaylaştırmak, çocukların okulda geçirdiği süreyi sınırlamak, bu zaman zarfında fiziksel aktiviteler yapabilmelerine uygun altyapıyı sağlamak ve bu faaliyetleri teşvik etmek, sınavları kaldırmak, araştırmaya yönelik ödevler vermek, ders sürelerini kısaltmak gibi.  

Hari, kullanıcı odaklı tedbirleri tuzu kurular için olduğunu bilse de sıralıyor. Bunlardan bazıları, telefona bakma isteği geldiğinde geçene kadar on dakika beklemek, her gün ne yapacağına dair ayrıntılı bir program oluşturmak, bildirim ayarlarını kapatmak, telefonunuzu belli bir süre kilitleyebileceğiniz uygulamalar kullanmak, mutlaka sekiz saat uyumak. Hari’nin dönüştürücü kişisel tedbirleri ise odaklanma becerimizin büyüyüp potansiyeline ulaşabilmesi için çocuklarda oyunun, yetişkinlerde akış hallerinin, kitap okumanın, sizin için anlamlı faaliyetler keşfetmenin, egzersiz yapmanın, doğru dürüst uyku uyumanın, sağlıklı bir beynin gelişmesini sağlayan temiz ve besleyici gıdaların ve güvenlik hissinin önemine işaret ediyor. Yazar, korunmamız gereken şeyleri ise, aşırı hız, bir işten öbürüne geçip durmak, çok fazla uyaran, zihninize girip sizi kendine bağlamak için tasarlanmış istilacı teknolojiler, stres, bitkinlik, gerginlik yaratan boyalarla dolu işlenmiş gıdalar, kirli hava olarak sıralıyor. Hari, çözümün çok yönlü olması nedeniyle hep birlikte hareket etmeyi gerektirdiğini vurgulayarak dikkatimizi ateşe veren kuvvetlere karşı mücadele edip onların yerine iyileşmemize yardımcı olacak kuvvetleri geçirmemiz gerektiğini ifade ediyor. 

Sonuç

Dünya hızlanıyor. Bu süreç kolektif dikkat aralığımızı daraltıyor. Ekonomik büyüme toplumu düzenleyen merkezî ilke konumunda. Bunun sürekliliğini sağlamanın ilk yolu bir şirketin yeni pazarlar bulması. İkincisi ise mevcut tüketicilerini daha fazla tüketmeye ikna etmesi. Tıpkı Orta Çağ’dan Yeni Çağ’a geçişteki sömürge yarışında olduğu gibi. Sömürgecilerin gemilerle, el değmemiş, kaynaklarına dokunulmamış yeni karalar bulmak için yaptığı yolculuklar; yerini hükmedilecek yeni zihinler bulmak için üretilen uygulamalara bırakmış durumda. Başka hedefleri var mı bilinmez ama zihinlerimize hükmetmeyi sadece daha fazla para kazanmak için yapıyor olmaları da kötülük olarak yeterli. Bu uğurda her şeyimizi bize yeniden satabilmek için çeşit çeşit tuzaklar kurabilirler. Bildiğiniz emperyalizm yani! O zaman yerlilere kızamıklı battaniyeleri hediye eden sömürgeciler, şimdi de Facebooku, İnstagramı, TikToku, YouTubeu… diğerlerini “sunuyorlar”. Kendi halinde bir insanı elbette sevmezler. Çünkü böyle bir insan sistemi tehdit ediyor. Bu tabloya bakınca aslında bizim onlardan değil, onların bizden korkması gerekiyor. Ama en büyük avantajları, insanların ortak potansiyel gücünün farkında olmayışı. Yan hasarlar zaten çok da umurlarında değil. Şişmanlamış mıyız, dikkatimiz mi dağılıyor, kalp krizinden gencecik ölüp gidiyor muyuz, uykusuz muyuz, sürekli depresif miyiz? Mevzu değil. Hepsinin “çaresi”ni üretir, yeni yarattıkları iş alanlarından yeniden para kazanırlar.

Peki bunları öğrendiğimiz ya da tekrar hatırladığımız bu noktada; kaybettiklerimiz uğruna, büyük meta şirketlerinin kendilerine atfettikleri “dünya üstündeki herkesi birbirine bağlamak” gibi “büyük, yüce bir amaç”la kurdukları ağda bulunmayı tercih edip etmeyeceğimiz sorulsa ne cevap verirdik?

https://hertaraf.com/koseyazisi-esra-duru-sadece-dikkatimizi-mi-caliyorlar-4287 

Esra Özer Duru, Ankara, 28.8.2024. 

AYNALARA BAKABİLMEK

Sosyal medyada karşımıza sık sık “ahlaki ikilem” testleri çıkıyor. Testlerin ana prensibi; çoğunluğun iyiliği için azınlığı feda edip etmeyeceğimiz. “Yokuştan hızla inerken arabanızın freni patladı. Bir tarafta tek bir çocuk öbür tarafta onlarca insanın alışveriş yaptığı bir pazar yeri var, direksiyonu hangi tarafa kırarsınız?” Bu testleri hazırlarken hikâyenin içine mutlaka bir çıkmaz yerleştirilerek seçim daha zor, daha karmaşık hale getiriliyor. Biraz komplo teorisi olmakla birlikte bu testler algoritmaların insanlığımızı test etme biçimleri sanki. Çünkü böyle durumlar; kahramanlarını ya da kötülerini farazi düşünülürken değil gerçekten yaşanırken ortaya çıkarıyor. Testi çözerken doğru seçimi yapmak basitse de hayatı yaşarken tarihin doğru tarafında yer almak çok zor olabiliyor. İşte Filistin de 1948’den beri dünyanın turnusol kâğıdı.

Netanyahu, ABD kongresinde onlarca kez ayakta alkışlanırken akla ünlü Yahudi yazar Hannah Arendt geldi. Arendt, 1948’de ABD’yi ziyaret eden İsrailli aşırı sağcı ve bugün Netanyahu’nun başkanlığındaki Likud’un kurucu babası Menachem Begin’i ve liderliğindeki İrkud’u terör örgütü olarak tanımlamıştı. Einstein’ın da aralarında olduğu 30 liberal sol Amerikalı Yahudiyle New York Times’e bir ilan vermiş ve bu Yahudi örgütünü Holokost’tan sadece 3 yıl sonra Nazilere benzetmişti. Tarihin doğru yerinde durmak böyle bir şey olsa gerek.

Kötülük sıradan mıdır?

Aynı Arendt, 1961 yılında İsrail’in Arjantin’den büyük ve zorlu operasyonlarla kaçırıp İsrail’e getirdiği ve neredeyse soykırımın tek suçlusu gibi yargıladığı Adolf Eichmann’ın duruşmalarını izledi. Bu süreç ona önce bir makale sonra da Kötülüğün Sıradanlığı isimli en tartışmalı eserini yazdırdı. Yargılanma sırasında Eichmann’ın mahkeme ve mahkemeyi izleyenler tarafından baştan mahkûm edildiğini, kendi avukatının bile müvekkilini savunmak için en gerekli, en temel delilleri mahkemeye sunmadığını gören Arendt, sözünü esirgemedi.

Kitabında, aşağı yukarı bütün Avrupa’yı soykırıma ortak eden süreci ve aktörleri özetleyen Arendt, Hitler’in ya da onun emir erlerinin katliamın tek sorumlusu olmadığını savunarak, Nazilerle iş birliği yapan Yahudiler başta olmak üzere bu kötülükteki pay sahiplerini gözler önüne serdi. Eichmann’ın “aslında Yahudileri öldürmeye değil, kurtarmaya çalıştığını” samimi bir şekilde anlattığını gören Arendt, onun, kötünün kendisi değil, sadece verilen emirleri uygulamış “dürüst ve sıradan” bir asker olduğunu fark etti. Hatta Eichmann, tıpkı Yahudi Jon ve David Kimche, Macar-İsrailli Avukat Gazeteci Rudolf İsrael Kastner gibi “uygun malzemenin” kurtulmasını sağlamak için elinden geleni yapmıştı.

İşbirlikçi Yahudilerin varlığından bahsederken de amacı kurbanı suçlamak değil, kötülüğün sıradanlığına; Yahudi soykırımı sürecinde ve Eichmann’ın yargılanmasında suçluları, sorumluları net bir şekilde ayırt etmenin imkansızlığına dikkat çekmekti. Arendt, kötülüğün, belli bir insanın içsel kötülüğüne atfedilerek çözülemeyeceğini savunurken bu yargısına birtakım örnekler verdi. Hitler’in savaştan önce kendi vatandaşı 50 bin akıl hastası Almanın öldürülmesine yol açan emrini; tüm Avrupa’da Yahudilerin takibi, tespiti, yakalanması, trenlere bindirilmesi hatta gaz odalarına gaz verilerek öldürülmesi, cesetlerinden altın dişlerinin sökülmesi, saçlarının kesilmesi, kıymetli mallarına el konması, Yahudi yıldızlarının satışı gibi işlerde yine Yahudilerin Nazilerle iş birliğini, alacağı tepkileri bilmesine rağmen sayıp döktü. “Yahudilerin yaşadığı her yerde tanınmış Yahudi liderleri vardı ve bu liderler neredeyse istisnasız olarak öyle veya böyle, şu veya bu nedenle Nazilerle iş birliği yapıyordu. … Yahudi Konseylerinin talimatlarına uymasalardı, bu insanların yarısı kurtulabilirdi. … Nazilerden -dolayısıyla Yahudi Konseyinden de- kaçıp saklanan yirmi ila yirmi beş bin kadar Yahudinin onbini yani yüzde kırk ila ellisi hayatta kalabildi” diyerek durumun çarpıcılığını gözler önüne serdi.   

Arendt, İsrail’deki mahkemede, sanık Eichmann’ın Yahudilerin öldürülmesinden sorumlu tutulmasına şiddetle karşı çıkarken Çingenelerin, Klavların, Romanların öldürülmesindeki payını kabul ettiğine ama mahkemenin ısrarla bu kayıpları anmadığına da dikkat etti. İsrail, Holokost efsanesini gölgeleyecek başka bir kitlesel ölümün anılmasını istemiyordu. Eichmann’ın, sadece Yahudilerin ölümüne yol açtığı eylemlerinden sorumlu tutularak, idamına karar verildi. Üstelik itiraz, temyiz gibi hiçbir hakkı tanınmadı. Karar çıktıktan sonra üç gün içinde idam edilip cesedi yakılarak külleri Akdeniz’in sularına döküldü. Arendt, bütün detaylarıyla izlediği bu mahkeme sürecinden sonra, BM’de İsrail kullansın diye icat edilen hukuki ilkelerin bizzat İsrail tarafından nasıl çiğnendiğini ve gelecekte de Gazze özelinde nasıl çiğneneceğini 63 yıl önceden görmüştü.

İfade özgürlüğü kime kadar?

Alman Yeşiller Partisinin desteklediği Heinrich Böll Vakfı, Rus Yahudisi Masha Gessen’e Putin’i sert bir şekilde eleştirdiği, Rusya ve dünyada yaşanan otoriterleşme sürecini çarpıcı bir şekilde anlattığı için Hannah Arendt 2023 ödülünü layık gördü. Derken Gessen, ödülünü alma zamanı gelmeden önce İsrail’in Gazze’deki işgaline tepki göstererek Gazze’yi Nazi işgali altındaki bir Yahudi gettosuna benzettiği bir yazı yazdı. Yazı tabii ki Siyonistlerden tepki gördü. Gessen ne cüretle Holokost’un biricikliğine gölge düşüren ifadeler kullanırdı? Böll Vakfı önceden açıkladığı ödülü ne yapıp da iptal edeceğini bilemedi. Tuhaf durumlar yaratarak ödülü neredeyse bir ev partisinde Gessen’e takdim etti. Gessen bu yazısından sonra “İkinci Arendt” olarak adlandırıldı. Dünyanın kalanıysa; bir yanda hâkim güçlerin sevmediği birine yapılan eleştirilerin “fikir özgürlüğü” olarak ödüllendirildiğini; diğer yanda Holokost edepsizliğiyle o hâkim güçleri zapturapt altına alanlara toz kondurulmadığını bir kez daha gördü. Sosyal medyada Gazze paylaşımlarına uygulanan sansür de işin tuzu biberi.

Gazze’de olanı biteni anlayabilmek hala mümkün değil. Arendt’in kötülüğün sıradan bir şey olduğu tespiti isabetli olduğu kadar iç yakıcı. Bir zamanlar Nazilerin mazlum ettiği bir halkın mensupları, kendilerine uygulanan zulmün aynısını, o zulümde hiç dahli olmayan bir halka uyguluyor. Yarı insan yarı robot cyborglar gibi duygusuz, sıradan bir şekilde kendilerine verilen katliam emrini yerine getiriyor. Tıpkı “propagandayla inşa edilmiş vatan-millet toplumu, Nazi Almanyası”nda olduğu gibi bir Nazi İsraili var. 

Gelelim bu yazının ahlaki ikilem sorusuna: II. Dünya Savaşı sırasında hayatta olsaydınız, birlikte yiyip içtiğiniz, çocuklarınızın birlikte oynadığı, kimin kimden hangi yemek tarifini aldığının unutulduğu, anahtarınızı bıraktığınız, balkonunda çamaşır kuruttuğunuz Yahudi komşunuzu mu kurtarırdınız yoksa sadık bir Alman vatandaşı gibi komşunuzun aralarında olduğu yüz binlerce Yahudinin, kadın, çocuk demeden kamplara gönderilmesine seyirci mi kalırdınız? Yani kötülüğün sıradanlığı mı cezbederdi sizi? Ya da bu uğurda adınızın hiç anılmayacağını bile bile aynaya ölene kadar rahat bakabilmek adına kendi çapınızda kahraman olmayı mı seçerdiniz?

Not: Bu yazıyı yazmaya çalışırken Hamas’ın Lideri İsmail Heniyye şehadete erdi, Rabbine kavuştu. Oğlunun deyimiyle; onun kanı Gazzeli çocukların veya kişilerin kanından daha kıymetli değildi. Biz yine üzüntümüzü dile getirecek kelime bulamadık. Şüphesiz Allah merhamet edenlerin en merhametlisidir. İnna Lillahi ve İnna İleyhi Raciun. 

https://hertaraf.com/koseyazisi-esra-duru-aynalara-bakabilmek-4262 

Esra Özer Duru, Ankara. 8.8.2024. 

SCHRODİNGER’İN GAZZELİ KEDİSİ

“Schrödinger’in Kedisi”; kuantum mekaniğinin temel dalga denklemi problemlerinin günlük nesnelere uygulanışını ele alan meşhur bir fizik kuramıdır. Kuramı 1935’te Avusturyalı fizikçi Erwin Schrödinger yazmıştır. Düşünsel deneyde; canlı ve sağlıklı bir kedi, küçük bir şişe zehir ve radyoaktif bir kaynakla kapalı bir kutuya bırakılır. Radyoaktif kaynağın bir saat içinde ışıma ihtimali ışımama ihtimaline eşittir. Kaynak ışırsa içerideki sensör radyoaktiflik algılayacak, şişeyi kıracak mekanizmayı çalıştıracak ve zehir kediyi öldürecektir; ışımazsa sensör herhangi bir radyoaktivite algılamadığı için mekanizmayı çalıştırmayacak ve kedi zehirlenmediğinden canlı kalacaktır. Burada en önemli rol gözlemcinin/şahidin rolüdür. Çünkü gözlemci kutuya bakana kadar kedi hem ölü hem diridir. Başka bir deyişle gözlemci, ölüme ya da hayata şahit olacaktır. Kutuya bir kez bakıldığında ise biri dışında tüm ihtimaller ortadan kalkar.

Kuramın, ihtimallerin çokluğuna dayanarak sonuçların çeşitliliğine yaptığı vurgu, onu ileriki yıllarda siyaset, edebiyat, müzik, sinema, dizi, video oyunu, çizgi roman gibi alanlarda popüler kılar. Ayrıca Schrödinger’in Kedisi fizik kuramı olmasına rağmen bu bilimin ötesine geçerek felsefi bir tartışmaya da ilham kaynağı olur. Buna göre, bir “gerçeklik”, biz onu gözlemlediğimiz sürece vardır. Halbuki gerçek hayatta, gözlemlenen olay, onu gözlemleyenlerden bağımsız olarak kendi oluşturduğu koşullarda varlığını sürdürür.

Bir süredir İsrail’in Gazze’de işlediği suçlar, Gazzelilere uyguladığı soykırım günlük gündemimizde gerektiği kadar yer almıyor. Bu da haliyle zulmün, acının, dökülen kanın azaldığı yönünde bir zanna sebep oluyor. Aslında bu göz aldanması (illüzyon) zulüm azaldığı için değil, biz Gazze’ye daha az baktığımız için ortaya çıkıyor. Hatta bakmadığımız için görmediğimiz ya da zulüm bitti zannettiğimiz birçok coğrafya mevcut. Bu da insanın aklına “acının algısal bir hiyerarşisi mi var?” sorusunu getiriyor. Bir zulüm coğrafyasına bakışımızın derinliğini; zalimin kim olduğu, zulüm görenlerle tarihsel, kültürel, dini hatta mezhebî bağımız ve coğrafi yakınlığımız belirliyor. Öyle ki değişik bölgelerde çekilen acılar, gündemlerde kendilerine ölü, yaralı, mülteci, mağdur sayılarının çokluğuna/azlığına göre yer buluyor. Dünyanın soykırım karnesinde, aylardır acılar içindeki Gazze’yle birlikte başka soykırımlar da listeleniyor.

Sudan:

Sudan yıllardır diktatörlük, darbe ve iç savaş yüzünden acı çekiyor. 25 milyon Sudanlı, acil insani yardıma muhtaç. 9 milyon insan evini terk etmiş. Sudan’da kimin kimi öldürdüğü bile belli olmayan Darfur olayları sırasında 200 binden fazla insan hayatını kaybetmiş. Son bir yıl içinde de 16 bin kişi daha ölmüş. Kitlesel ölümlere yol açacak büyük bir açlık krizinin gölgesi ise çoktan ülkeye düşmüş durumda.

Doğu Türkistan:

Uygur Türkleri, yurtları Doğu Türkistan’da 1950’lerden beri Çin’in sistemli soykırımına maruz kalıyor. Çok sayıda Müslüman Uygur Türkü, gizli gözaltı kamplarında tutuluyor ve birçoğundan haber bile alınamıyor. Çin, Uygurları, bölgeden, tarihten kazımak, hiç yaşamamış gibi gösterebilmek için akıl almaz zalimlikler yapıyor, camileri yıkıp tahrip ediyor, Uygur mezarlıklarını yok ediyor, sağ kalanların soy bağlarını ortadan kaldırıyor.

Arakan:

“Dünyanın en çok zulüm gören azınlığı” olan Müslüman Arakan halkı, Budist Myanmar hükümeti tarafından 1970’lerden beri soykırıma tabi tutuluyor. 1 milyondan fazla Arakanlı ülkesini terk etmek zorunda kalmış. Çoğu Bangladeş’teki mülteci kamplarında hayat mücadelesi veriyor. Myanmar hükümetinin inkârına ve ağır sansürüne rağmen, zulüm kayıt altına alınmış durumda. 2016’dan beri 24 bin Arakanlı öldürülmüş. 18 bin kadın ve kız çocuğu tecavüze uğramış, 116 bin Arakanlı dövülmüş, 36 bin Arakanlı yakılmış.

Kongo:

Afrika’nın ortasında verimli elmas, altın, bakır, kobalt, koltan madenlerine sahip Kongo’da çok uzun zamandır yerli halklar arasında “iç savaş” yaşanıyor. 1998-2008 arasındaki on yıllık dönemde 5.4 milyon insanın öldüğü 5 milyon insanın da yerinden edildiği Kongo, en çok ihmal edilen mülteci krizine sahne oluyor. 120 isyancı grup, çeşitli yoğunluklarda birbirleriyle ve yönetimle sürekli çatışma halinde. Kongo halkı açlık, şiddet, ayrımcılık, fakirlik, yolsuzluktan oluşan bir zulüm ikliminde yaşamak zorunda. Şiddet o kadar korkunç ki, isyancı gruplar küçük yaşlardaki çocukları savaştırmaktan çekinmiyor.[1]

Şahitlik meselesi

İnsanlığın hali pür melaline bakınca önümüzde kutulara kapatılmış çok sayıda “kedi” bulunuyor. Ne kadar anlamazdan gelirsek gelelim gözlemci olarak ölüme şahit olup duruyoruz. Acıların hiyerarşisi mi var yoksa çoktan yazıldığımız şahitlikten mi kaçınıyoruz bilinmez ama dünyanın dört bir tarafında zulüm var, bizim önlemeye gücümüz yetmiyor, acziyetimizle sınanıp duruyoruz. Sessizliğimiz zalimlere cesaret veriyor.[2]

Esra Özer Duru, Ankara, 13.07.2024.

---

[1] Bunun için Kongo’da değil, başka bir Afrika ülkesi Sierra Leone’de geçen Kanlı Elmas filmini izlemenizi önerebiliriz.

[2] https://www.hertaraf.com/koseyazisi-esra-duru-schrodinger-in-gazzeli-kedisi-4226